Publisert 14. november 2024 kl. 11:41
Nyleg gjekk regjeringas forslag til endringar i helseforskingslova ut på høyring. No skal det bli enklare å forske på opplysingar i helseregister, lova helse- og omsorgsminister Jan Christian Vestre. Mellom anna foreslår regjeringa at reine registerstudiar ikkje lenger treng førehandsgodkjenning frå dei forskingsetiske komiteane.
Gladmeldinga var den førebels siste i ei årelang rekkje av tilsvarande lovnader. Noreg samlar ei mengd medisinske opplysingar om folkesetnaden og om pasientar som får behandling i helsevesenet, men å få tak i desse opplysingane til forsking, er ein komplisert og tidkrevjande prosess, som Forskerforum har skrive om tidlegare.
– Eg hadde vondt av forskarane, for den gongen sat eg i andre enden og skulle levere ut data. Det var eit manuelt arbeid som vi hadde for lite ressursar til, for det er krevjande å sette seg inn i forskingsprosjekt. Vi hadde ikkje verktøy til å gjere jobben smartare.
Det seier Heidi Jensberg, forretningsutviklar i Statens vegvesen. Ho er tidlegare fagleiar i Helsedataservice og med lang bakgrunn frå søknadsvurderingar og datatilrettelegging frå register i Helsedirektoratet. Helsedataservice vart etablert i 2021 som ei ny førstelineteneste for forskarar som ville søke om å få utlevert helseregisterdata. I staden for å søke hos kvart enkelt register, skulle ein no fylle ut eitt skjema i portalen helsedata.no.
16 sentrale, lovpålagde register, til dømes Medisinsk fødselsregister, Dødsårsakregisteret, Legemiddelregisteret og Norsk pasientregister. Dei fleste er samla hos Folkehelseinstituttet.
Eit femtitals medisinske kvalitetsregister, til dømes Nasjonalt traumeregister, Nasjonalt register for leddproteser og Norsk nyreregister. Desse ligg hos fagmiljø i dei regionale helseføretaka.
Helseundersøkingar, til dømes Den norske mor, far og barn-undersøkinga og Helseundersøkinga i Trøndelag.
Men fleire år seinare ligg ventetida for utlevering av data framleis langt over dei lovfesta fristane på 30 dagar for data frå éi kjelde, eller 60 dagar for samankopla data frå fleire kjelder.
– Felles søknadsskjema er ein gevinst. Det same gjeld datakjeldeoversikta og variabelkatalogen på helsedata.no. Det går sikkert raskare å skrive søknaden no. Men saksbehandlinga skjer no hos ein nasjonal aktør, som ser ut til å gjere vurderingane på same måten som vi gjorde då eg jobba med dette, seier Jensberg.
– Den gongen hadde vi i det minste tett kontakt med dei ulike registermiljøa og hadde tilgang til deira kompetanse. Slik det no er organisert, er det ikkje lett for saksbehandlarane i Helsedataservice å ha den same tette kontakten.
Det er framleis veldig tid- og arbeidskrevjande å få utlevert helsedata, stadfestar Hans Olav Melberg, professor i helseøkonomi ved UiT Noregs arktiske universitet.
Då Forskerforum sist snakka med Melberg, peika han på både tekniske og organisatoriske faktorar som gjorde prosessen vanskeleg. Ei av utfordringane var nedbemanningar ved dei ulike registera. Det er framleis ein flaskehals, trur han.
– Men det kunne også løysast ved å forenkle systemet slik at ein ikkje treng så mange personar, seier han.
Noko av det viktigaste som skulle kome ut av dei siste åras satsing på helsedata, var ei analyseplattform der forskarar kunne logge seg inn og gjere analysane sine, utan å måtte få utlevert data frå kvart register først. Men helseanalyseplattforma støytte på personvernutfordringar fordi løysinga var basert på skytenester lokalisert i USA. Prosjektet var difor avslutta i 2023.
– Eg meiner ein burde ha satsa på ein strategi der ein forenklar tilgangen til data, i staden for å bygge opp eit nytt system, seier Melberg. Han viser til microdata.no, ei plattform for deling av data frå SSB, som ikkje krev søknad.
– Der loggar du deg på og køyrer analysane dine mot datasetta, og får tilbake resultatet. Men ikkje på noko tidspunkt får du sjå individdata, du får berre sjå analyseresultatet. Det løyser ein del av dei etiske og regulatoriske problema som gjer at utlevering av helsedata er så komplisert, seier Melberg.
Der kan han til dømes sjå på kor mange som fekk uføre trygd i ein gitt periode, men ikkje kva sjukdommar dei hadde, for slike data har ikkje SSB.
– Men tilsvarande løysing kunne ha vore brukt på helsedata, om ein tok jobben med å overføre datasetta til rett format, seier han.
Håvard Kolle Riis er avdelingsdirektør for helsedata i Folkehelseinstituttet (FHI), og har ansvaret for Helsedataservice som frå 2024 vart ein del av FHI. Han er ikkje samd i at det står så dårleg til.
– Det siste året har vi gått frå ventetider på eitt til to år, og ned til fem til åtte månader. Den viktigaste grunnen er ei beinhard prioritering av ressursar til dette arbeidet. No er vi på høgde med andre nordiske og på nokre område leiande i Europa, seier han.
I tillegg har omorganiseringar gjort at mykje helseregisterkompetane no er samla i FHI. Fleire register som tidlegare var sjølvstendige eller låg hos andre etatar, slik som Kreftregisteret og Norsk pasientregister, er no flytta til FHI.
– Det gjer at vi kan jobbe meir heilskapleg, og eg trur vi kjem til å sjå effektar av dette framover, seier han.
Då helseanalyseplattforma vart stogga, vart funksjonane plattforma skulle hatt, fordelt slik at Helsedataservice gjer dei juridiske vurderingane om utlevering av data, medan dei ulike registera står for sjølve tilrettelegginga og utleveringa.
– Helsedataservice er lokalisert på Tynset. Er det mogleg å rekruttere rett kompetanse dit?
– Det har nok teke litt lenger tid enn det ville ha gjort i dei store byane, men no har vi fått eit kompetent lag der og er oppe i den kapasiteten vi skal ha, seier Kolle Riis.
Framover gjeld det å utnytte dei nasjonale strukturane som no er komne på plass, best mogleg, meiner han.
– Vi har hatt ei stor satsing på helsedata i Noreg, og det er gledeleg at vi har gått frå veldig lang utleveringstid til ein betre situasjon. Det trur eg brukarane har fått med seg, for vi ser at søknadsvolumet er på veg opp, seier han.
– Vi må heile tida vurdere om vi må bemanne opp for å ta unna dei auka søknadsmengdene. Det handlar om prioriteringar, og kan også delvis finansierast frå inntektene på dette. Vi ser også på moglegheitene for å ta i bruk meir automatisert saksbehandling.
– Må forskarane bli flinkare til å skrive tydelege søknader?
– Vi veit at både brukarane og Helsedataservice brukar mykje tid på å få ein komplett søknad, og det er ei utfordring, seier Kolle Riis.
– Kva er formålet med prosjektet, og kva data treng du? Det er jo ikkje trivielt. Vi har nok noko å hente på betre rettleiing. Vi har lansert nettbaserte kurs for å finne fram i datakjelder og metadata, og vi ser også på å putte litt kunstig intelligens inn i systemet slik at du til dømes kan få forslag til korleis søknaden din bør sjå ut, basert på prosjektskissa.
Heidi Jensberg meiner det er tydeleg at potensialet for forenkling ikkje er utnytta godt nok. I ein kronikk i Dagens medisin tidlegare i haust, tok ho og tidlegare kollegaer til orde for å endre saksbehandlingsprosessen: I staden for skreddarsaum og detaljert tilrettelegging som krev spisskompetanse hos mange ulike aktørar, og med Helsedataservice som portvaktar, foreslår dei å overlate meir av detaljstyringa til forskarane sjølve, og gje dei tilgang til sikre analyserom, slik microdata.no kan vere eit døme på.
– Inntrykket mitt er at søknadsprosessen ikkje har endra seg på desse åra, og det er synd, for her er det stort potensial for effektivisering, seier ho.
Hans Olav Melberg minner om at tilgang til data ikkje er nok i seg sjølv.
– Det er ofte snakk om veldig store datafiler som kan skape utfordringar ein ikkje nødvendigvis er trent i å handtere. Ein burde byggje opp eit bibliotek med algoritmar som forskarar kan dele og bruke for å handtere datasetta. Skal vi få raske konklusjonar, treng vi å auke kompetansen på å utnytte datamengdene. Det er ein ting som gjerne blir gløymt.
